Λαογραφία
Τα Δημοτικά Τραγούδια της Αράχοβας
Τα δημοτικά τραγούδια της Αράχοβας έχου, στίχους εμπνευσμένους από τον αγώνα της επανάστασης του 1821, με σαφείς αναφορές τόσο σε τοποθεσίες και τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής, όσο και στους καπεταναίους που έδρασαν στην περιοχή εκείνη την εποχή. Οι στίχοι του έχουν λυρικά στοιχεία λαογραφίας της περιόδου, όπως χαρακτηριστικό παράδειγμα το "πουλάκι" να αναγγέλλει στους νεκρούς το θάνατό τους, για να ακολουθήσει το μοιρολόι των συγγενών.
Ένα πουλάκι εξέβγαινε
Στίχοι
Ένα πουλάκι εξέβγαινε από τον Άγιο Πέτρο
Στους φονεμένους κάθεται και το Μιστρά αγνεντεύει
Και ο Βαγγέλης το ρωτάει και ο Καρανικόλας
Είναι μακριά η Αράχοβα από τον Άγιο Πέτρο;
Δυο ώρες είναι, στρατηγέ, μια ώστε να φτάστε.
Ευτού που πάτε, στρατηγέ, όμορφα να φερθείτε,
Μην πείτε τ' είναι τα Δολιανά τ' Άη Πέτρου οι αγωγιάτες
Εκεί το λεν Αράχοβα, το λένε παληά Μπαρμπίτσα,
Πωχουν τον Πέτρο στρατηγό, τον Καπετάν Ματάλα.
Τρεις ημερούλες πόλεμο και τρία μερονύχτια.
Και ο Ματάλας μίλησε στο στρατηγό Βαγγέλη:
Βαγγέλη, ρίξε τ' άρματα, Βαγγέλη για προσκύνα,
Τ' ήρθαν από την Καρύταινα οι Κολοκοτρωναίοι
Να σε κατευοδώσουνε, το Άργος να περάσεις,
Να πας πίσω στη Βόνιτσα, στις καπετανοπούλες.
Κλαίει του Βαγγέλη η φαμελιά και του Καρανικόλα
Του Κώστα-Γίνα η αδερφή του λέει μοιρολόι.
Να χαμηλώναν τα βουνά, να ψήλωναν οι κάμποι
Να 'βλέπαν την Αράχοβα, την παινεμένη χώρα,
Να 'βλέπαν τ' αδερφούλι μου και τον Καρανικόλα,
Όπου τους μακελόκοψε ο Καπετάν Ματάλας.
Ακούστε το τραγούδι στο 
Στη Μέση στην Αράχωβα
Το συγκεκριμένο Δημοτικό Τραγούδι αναφέρεται στην ιστορική Αράχωβα (Καρυές Λακωνίας) και την Βλαχομπαρμπίτσα (Βαρβίτσα Λακωνίας). Ο Ιμπραήμ μετά το Μεσολόγγι κατέβηκε στην Πελοπόννησο για να καταπνύξει την επανάσταση. Στην διάρκεια της εκστρατίας του αυτής κατέστρεψε την Αράχωβα καίγοντάς την στις 12 Μαϊου του 1826. Μόνο ο ο ιερός ναός της Αγίας Παρασκευής έμεινε όρθιος. Ο άμαχος πληθυσμός κατέφυγε στα βουνά παίρνοντας μαζί του όσα πράγματα μπορούσε να μεταφέρει.
Τρεις μήνες αργότερα ο Ιμπραήμ λεηλάτησε πάλι το χωριό και την γύρω περιοχή. Στη διάρκεια αυτής της λεηλασίας σκοτώθηκαν αρκετοί Αραχωβίτες και Βλαχομπαρμπιτσιώτες δίνοντας σκληρές μάχες προκειμένου να σώσουν τον τόπο τους. Έπεσαν σχεδόν όλοι τους μαχόμενοι υπέρ Πίστεως και Πατρίδος ενώ κάποιοι από εκείνους που σώθηκαν σύρθηκαν σκλάβοι στην Πύλο και φορτώθηκαν σε καράβια. Ορισμένοι πλήρωσαν λύτρα προκειμένου να γυρίσουν πίσω, όμως κατά την επιστροφή δεν επέζησαν. Ο λαός τίμησε των ηρωισμό τους με το παρακάτω τραγούδι.
Στίχοι
Στη Μέση καλέ στη Μέση στην Αράχωβα,
Στη Μέση στην Αράχωβα
και στη Βλαχομπαρμπίτσα
Πέντε καλέ πέντε πολέμοι γίνονται,
Πέντε πολέμοι γίνονται
απ' το πρωί ως το γιόμα
Κι άλλοι καλέ κι άλλοι μετά π' το δειλινό,
Κι άλλοι μετά π το δειλινό
ως που να ξημερώσει
Πέφτουν καλέ πέφτουν τα βόλια σαν βροχή,
Πέφτουν τα βόλια σαν βροχή
κι οι μπόμπες σαν χαλάζι
(ή: κι αυτά τα λιανοντούφεκα σαν άμμος της θαλάσσης)
Μετριούνται καλέ μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές
Μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές
και λείπουν τρεις χιλιάδες
Μετριούνται καλέ μετριούνται τα Ελληνόπουλα,
Μετριούνται τα Ελληνόπουλα
και λείπουν τρεις λεβέντες
Στην ακόλουθη εκτέλεση, το αποδίδει ο ιστορικός και τραγουδιστής της παράδοσης, Πέτρος Ανδρουτσόπουλος και τον συνοδεύουν οι επίσης εξαίρετοι μουσικοί της παράδοσης: Κώστας Κοπανιτσάνος με κλαρίνο, Γιάννης Ζαριάς με βιολί, Θοδωρής Γιαννόπουλος με λαούτο, Χριστίνα Κουκή με σαντούρι και ο Νεκτάριος Πάλμος με τουμπελέκι.
Ακούστε το τραγούδι στο
Ο Αραχωβίτικος (Καρυάτικος) Χορός
Ο Αραχωβίτικος χορός είναι επιχώριος, δηλαδή καθαρά τοπικός, και συνηθιζόταν να χορεύεται επίσημα στο πανηγύρια της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Παντελεήμονα, τα οποία πιστεύεται να είναι τοποθετημένα τις ίδιες μέρες με τα «Καρυάτεια». Το ρυθμό του χορού δίνει το τραγούδι που τραγουδούν οι ίδιοι οι νέοι και οι νέες χορευτές (1). Πιασμένοι με λαβή των χεριών από τις παλάμες, σχηματίζουν δύο ομόκεντρα ημικύκλια, στο εξωτερικό ημικύκλιο είναι οι άντρες και στον εσωτερικό οι γυναίκες. Ωστόσο πολλοί υποστηρίζουν ότι ο χορός χορεύεται μόνο από γυναίκες (2), όπως στην αρχαιότητα χορευόταν από τις Καρυάτιδες. Οι χορεύτριες σχηματίζουν τα δύο ημικύκλια όπου στο εσωτερικό μπαίνουν οι χαμηλότερες. Σήμερα ο χορός συνεχίζει να χορεύεται και στις μέρες μας χάρη στις προσπάθειες του Πολιτιστικού Συλλόγου Καρυών και της χορευτικής του ομάδας.
Ο Αραχωβίτικος Χορός το 1945: 1η εικόνα από αριστερά στάση Α' και 2η εικόνα στάση Β'
Ο Χορός και τα Βήματα του
Αρχική θέση είναι η προσοχή, και το μουσικό μέτρο τα 2/4 και τα 7/8 (2). Ο χορός έχει δύο στάσεις, την πρώτη στάση και την δεύτερη στάση. Το 1ο μέρος έχει έξι βήματα και το 2ο μέρος αποτελείται από δύο δωδεκάρια Καλαματιανό. Οι χορεύτριές του, με συγχρονισμένη, γρήγορη κίνηση, πάνω από τα κεφάλια των χορευτριών του μέσα κύκλου, κατεβάζουν τα χέρια τους συνδεμένα μπροστά από τη μέση τους και έτσι μετασχηματίζονται σε ένα κύκλο. Οι πρώτες και οι τελευταίες χορεύτριες των δύο κύκλων συνδέουν τα χέρια τους.
Τα βήματα της πρώτης στροφής επαναλαμβάνονται συνολικά 4 φορές. Ταυτόχρονα με το τελευταίο βήμα, οι χορεύτριες του έξω κύκλου υψώνουν γρήγορα και συγχρόνως τα χέρια τους πάνω από τα κεφάλια των χορευτριών του μέσα κύκλου, τα κατεβάζουν συνδεμένα επίσης, στο ύψος της δικής τους μέσης και έτσι επανέρχονται στους δύο αρχικούς ομόκεντρους κύκλους.
Από το σχηματισμό αυτό χορεύουν τα βήματα της δεύτερης στροφής, η οποία αποτελείται από τα δώδεκα βήματα του Καλαματιανού, τα οποία επαναλαμβάνονται συνολικά 2 φορές. Ταυτόχρονα με το 24ο βήμα, οι χορεύτριες μετασχηματίζονται πάλι σε ένα κύκλο όπως στην αρχή για την επανάληψη του χορού. Οι χορεύτριες του εξωτερικού κύκλου, που βρίσκονται στα κενά του εσωτερικού, σηκώνουν τα χέρια τους ψηλά και τα περνούν πάνω από τα κεφάλια των χορευτριών του εσωτερικού κύκλου. Έτσι σχηματίζουν ένα κύκλο και αρχίζουν το 1ο μέρος του χορού.
Τα βήματα του πρώτου μέρους είναι τα εξής (3):
- Το δεξί σε προεκβολή προς το κέντρο.
- Το αριστερό σε προεκβολή προς το κέντρο με ισχυρή στήριξη των δαχτύλων.
- Το δεξί μισό βήμα προς το κέντρο, ώστε η καμάρα του να έλθει σε επαφή με τη φτέρνα του αριστερού.
- Το αριστερό σε προεκβολή πίσω, στηριζόμενο σε όλο το πέλμα.
- Το δεξί σε προεκβολή πίσω με ισχυρή στήριξη στα δάχτυλα που στρέφονται ελαφρώς δεξιά.
- Το αριστερό μισό βήμα προς τα πίσω, ώστε η φτέρνα του να έρθει σε επαφή με την καμάρα του δεξιού.
Ο Αραχωβίτικος Χορός σήμερα σε αποκριάτικη εκδήλωση στις Καρυές (2009)
Στίχοι
Στην απάνου, Μαριό μου, γειτονίτσα
στην απάνου γειτονίτσα | αγαπώ μ(ν)ια κοπελίτσα
Και στην κάτου την καημένη | αγαπώ μ(ν)ια παντρεμένη
Μα 'χε μύτι σαν κοντύλι | στόμα σαν το δαχτυλίδι
Μα 'χε τα μαλλιά μετάξι | και πλεμένα με την τάξη
Μα 'χε φρύδια σαν γαϊτάνι | που ζωγράφος δεν τα φκιάνει
Κάτου στο νερό στ' αυλάκι | είχα 'να περιβολάκι
Μα 'χε μέσα πάσα πάσα | όλο λαχανά και πράσα
Μα 'χε μ(ν)ια μηλιά στη μέση | που βεργολυγάει να πέσει
Κάνει μήλα σαν τα κίτρα | σκουληκιάρικα και τρύπια
Πάει ο νιός να κόψει μήλο | κι αποκρίθηκε το φύλλο
Μη μου κόβεις, νιέ, τα μήλα | γιατί τα 'χω η δόλια λίγα
Τα 'χει αφέντης μετρημένα | κι η κυρά λογαριασμένα
Δείτε το χορό στο